30 sierpnia 2022 r. zmarł w Moskwie 91-letni Michaił Gorbaczow – sekretarz generalny KC KPZR (od 11 marca 1985 do 24 sierpnia 1991 r.), pierwszy i ostatni prezydent ZSRR (od 15 marca 1990 do 25 grudnia 1991 r.) oraz laureat Pokojowej Nagrody Nobla (1990). Gorbaczow przeszedł do historii jako mąż stanu, który zakończył „zimną wojnę”, zgodził się na zjednoczenie Niemiec i umożliwił likwidację Żelaznej Kurtyny. Na Zachodzie, a szczególnie w Niemczech, był z tego powodu uwielbiany, a co najmniej bardzo szanowany. Inaczej natomiast rzecz miała się w jego ojczyźnie – Rosji – gdzie obwiniono go o rozpad Związku Radzieckiego i wielowymiarowy kryzys lat 90-tych. Nastrojom tym dał wyraz m.in. rzecznik Władimira Putina Dmitrij Pieskow, który w 2011 r. oświadczył, że „były szef ZSRR zasadniczo zrujnował kraj”, a w 2013 r. wyraził przekonanie, że nigdy już nie będzie w Rosji czegoś takiego jak pieriestrojka Gorbaczowa.
Rosyjscy nacjonaliści i neoimperialiści od 30 lat powtarzają narrację o „zdradzie” Gorbaczowa, który w potajemnym spisku z USA i państwami zachodnioeuropejskimi świadomie i celowo doprowadził do zniszczenia ZSRR. Niestety wierzy w to wielu Rosjan, którzy nie rozumieli i nie rozumieją reform Gorbaczowa oraz wyznają tzw. nostalgię za ZSRR, a ściślej nostalgię za wielką, silną i imperialną Rosją. To ta nostalgia na początku XXI w. wyniosła do władzy Władimira Putina i zaprowadziła Rosję tam, gdzie jest obecnie – tzn. na front wojny napastniczej z Ukrainą.
Kiedy 11 marca 1985 r. nadzwyczajne plenum KC KPZR wybrało 54-letniego Gorbaczowa na sekretarza generalnego KC KPZR, stał się on najmłodszym członkiem kierownictwa radzieckiego. Średnia wieku dygnitarzy zasiadających wtedy w Sekretariacie i Biurze Politycznym KC KPZR wynosiła 66 lat. Gorbaczow obejmował władzę po śmierci bezbarwnego 73-letniego Konstantina Czernienki, który funkcję sekretarza generalnego pełnił zaledwie rok (od lutego 1984 do marca 1985 r.). Poprzednik Czernienki – były szef KGB Jurij Andropow – stał na czele KPZR i ZSRR tylko przez dwa lata. Jako następca zmarłego w listopadzie 1982 r. Leonida Breżniewa Andropow zdawał sobie sprawę w jak głębokim kryzysie politycznym, gospodarczym i społecznym znajdował się ZSRR. Przyczyną tego kryzysu był model ustrojowy stworzony przez Józefa Stalina, którego zasadniczych fundamentów nie naruszyła powierzchowna destalinizacja przeprowadzona przez Chruszczowa (1956-1957) i który został zakonserwowany podczas 18-letnich rządów Breżniewa (1964-1982).
Jeden z mitów stworzonych przez nacjonalistycznych i komunistycznych krytyków Gorbaczowa mówi, że Andropow zamierzał podjąć głęboką reformę ustrojową wzorowaną na tzw. drodze chińskiej, czyli zapoczątkowanych w grudniu 1978 r. reformach Deng Xiaopinga. Tzw. chiński kurs polegał na zmianie modelu gospodarczego z państwowej gospodarki planowej na regulowaną przez państwo gospodarkę rynkową przy zachowaniu monopolu politycznego partii komunistycznej. Gorbaczow natomiast poszedł głównie w kierunku demokratyzacji ustroju politycznego, co miało stać się przyczyną katastrofy ZSRR. Gdyby zatem 70-letni Andropow nie zmarł w lutym 1984 r. i skopiował drogę chińską, to ZSRR zostałby ocalony. Ile prawdy jest w tym micie, trudno ocenić. Faktem jest jednak, że pierwsze nieśmiałe próby reform, które przeszły później do historii jako pieriestrojka, zostały podjęte przez Andropowa i to z jego poparciem Gorbaczow został w 1978 r. sekretarzem KC ds. rolnictwa.
Z kolei antykomunistyczni i proamerykańscy krytycy Gorbaczowa – w tym przede wszystkim wieloletni dysydent Władimir Bukowski (1942-2019) – głosili, że rzeczywistym celem pieriestrojki Gorbaczowa miało być poszerzenie strefy wpływów radzieckich poprzez izolację Europy Zachodniej od USA. Wspólnoty Europejskie miały przyjąć i urzeczywistnić program socjalistyczny, sformułowany przez zachodnią lewicę (w tym ruch eurokomunizmu), a następnie razem ze zdemokratyzowanym ZSRR współtworzyć „Wspólny Europejski Dom”. Również w tym wypadku nie można ocenić wiarygodności tych enuncjacji, które nie są oparte na rzetelnych źródłach.
Obejmując władzę Gorbaczow był w swoim kraju politykiem mało znanym, a na świecie w ogóle nieznanym. Pochodził z południa Rosji (Kraj Stawropolski). Urodził się w rodzinie chłopskiej, która od strony ojca miała korzenie rosyjskie, a od strony matki – ukraińskie. Zdobył wykształcenie prawnicze i ekonomiczne. Karierę partyjną rozpoczął w rodzimym Kraju Stawropolskim, gdzie doszedł do stanowiska I sekretarza komitetu krajowego oraz nadzorował budowę Wielkiego Kanału Stawropolskiego. Od 1962 do 1966 r. zarządzał miejscowymi kołchozami i sowchozami. W 1970 r. wszedł w skład KC, a od 1979 r. należał do Biura Politycznego.
Być może sędziwe wiekiem kierownictwo radzieckiej partii komunistycznej miało nadzieję, że specjalizujący się w ekonomii kołchozów Gorbaczow będzie wygodnym narzędziem w jego ręku i jako młodszy wiekiem nie umrze tak szybko jak Czernienko i Andropow. Tym większe było zaskoczenie – nie tylko w ZSRR, ale i na świecie – gdy wkrótce po objęciu władzy Gorbaczow zdecydowanie odciął się od polityki swoich poprzedników z Breżniewem na czele. Wkrótce na świecie zaczęły robić karierę rosyjskie słowa pieriestrojka (przebudowa) i głasnost (jawność). Katastrofa w elektrowni jądrowej w Czarnobylu pod koniec kwietnia 1986 r. ujawniła w jak głębokim kryzysie znajdował się wtedy ZSRR. Utwierdziło do Gorbaczowa w przekonaniu o konieczności głębokich reform politycznych i gospodarczych.
Demokratyzacja, zniesienie cenzury, walka z korupcją i pierwsze reformy rynkowe doprowadziły do głębokiej polaryzacji społecznej. Z jednej strony spotkały się z ogólnym poparciem, z drugiej wywołały zdecydowany opór konserwatywnego aparatu KPZR. Społeczeństwo radzieckie na pieriestrojkę Gorbaczowa nie było przygotowane i nie do końca rozumiało jej założenia. Niektóre posunięcia nowego sekretarza generalnego – jak np. zdecydowana walka z alkoholizmem i podniesienie cen alkoholu – zupełnie nie cieszyły się popularnością. Kurs przyjęty przez Gorbaczowa spotkał się także z oporem w niektórych państwach satelickich, zwłaszcza w NRD i Czechosłowacji. Erich Honecker zakazał nawet w 1988 r. rozpowszechniania na terenie NRD niektórych tytułów prasy radzieckiej, które według niego głosiły treści rewizjonistyczne.
Gorbaczow uruchomił procesy polityczne, których nie udało się już zatrzymać. Demokratyzacja oznaczała nie tylko częściowo wolne wybory na Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR (26 marca-4 kwietnia 1989 r.), ale także ujawnienie pełnej prawdy o zbrodniach stalinowskich. W dalszej kolejności zapoczątkowała emancypację narodową i polityczną w republikach związkowych (początkowo w republikach bałtyckich, Ukrainie i Gruzji). W polityce międzynarodowej Gorbaczow postawił na deeskalację stosunków i współpracę z Zachodem. Traktat o całkowitej likwidacji pocisków nuklearnych pośredniego zasięgu, podpisany 8 grudnia 1987 r. w Waszyngtonie przez Gorbaczowa i Ronalda Reagana, stał się symbolem końca wyścigu zbrojeń. Zgoda Gorbaczowa na zjednoczenie Niemiec, wycofanie wojsk radzieckich z Afganistanu i polityczne wycofanie się ZSRR z dotychczasowych państw satelickich (zaakceptowanie politycznych skutków tzw. Jesieni Ludów 1989 r.) oznaczały faktyczny koniec „zimnej wojny” oraz podziału Europy i świata na dwa antagonistyczne bloki polityczno-militarne.
W tym miejscu nie można nie wspomnieć o zgodzie Gorbaczowa na ujawnienie w 1990 r. prawdy o sprawstwie stalinowskiego kierownictwa ZSRR i organów bezpieczeństwa tego państwa w zbrodni katyńskiej. Umożliwiło to zapoczątkowanie poprawnego ułożenia stosunków polsko-radzieckich, a następnie polsko-rosyjskich. Niestety proces ten został później zaprzepaszczony przez polityków polskich i rosyjskich.
Celem pieriestrojki Gorbaczowa – wbrew twierdzeniom jego konserwatywnych krytyków – nie była likwidacja ZSRR, ale wielowymiarowa modernizacja. Rozpad polityczny tego państwa Gorbaczow próbował powstrzymać tłumiąc siłą aspiracje niepodległościowe w Kazachstanie (1986 r.), Gruzji (1989 r.), Azerbejdżanie (1990 r.) i na Litwie (lata 1990-1991). W jego koncepcji Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich miał zostać zastąpiony przez Związek Suwerennych Republik. Było już jednak za późno. Model gospodarczy stworzony przez Stalina i zakonserwowany przez Breżniewa okazał się niereformowalny, a demokratyzacja i jawność życia politycznego w połączeniu z pogłębiającym się kryzysem gospodarczym spowodowały emancypację narodową w republikach związkowych i autonomicznych. Gorbaczowowska pieriestrojka okazała się spóźniona co najmniej o dekadę.
Ostateczny cios ZSRR zadali z jednej strony sprawcy tzw. puczu sierpniowego z Giennadijem Janajewem na czele (19-22 sierpnia 1991 r.), a z drugiej rosyjski przywódca Borys Jelcyn. Nieudana próba przejęcia władzy przez pogrobowców stalinizmu w sierpniu 1991 r. doprowadziła do ogłoszenia niepodległości przez Ukrainę i inne republiki związkowe oraz wzrostu politycznego znaczenia Borysa Jelcyna, który stłumił pucz i stanął na czele obozu demokratycznego. Jelcyn toczył co najmniej od 1990 r. walkę z Gorbaczowem o władzę na Kremlu. Nie mogąc usunąć prezydenta ZSRR, postanowił zlikwidować państwo, któremu ten prezydent przewodził. Dlatego doszło do zawarcia tzw. porozumienia białowieskiego z 8 grudnia 1991 r. pomiędzy liderami Rosji, Białorusi i Ukrainy, które zakończyło istnienie Związku Radzieckiego. Gorbaczow uznał porozumienie białowieskie za nielegalne, ale jedyne co mógł to ze smutkiem poinformować 25 grudnia 1991 r. w telewizji o rezygnacji z urzędu i końcu ZSRR. W 1996 r. kandydował w rosyjskich wyborach prezydenckich, ale uzyskał znikome poparcie (0,51% głosów). W 1998 r. założył Rosyjską Zjednoczoną Partię Socjaldemokratów, która nie zdobyła żadnego znaczenia.
Sygnatariuszami porozumienia białowieskiego oprócz Jelcyna byli Stanisław Szuszkiewicz (działacz demokratyczny i przewodniczący Rady Najwyższej Białoruskiej SRR) i Leonid Krawczuk (wieloletni działacz komunistyczny, a od 5 grudnia 1991 r. pierwszy prezydent Ukrainy). Obaj zmarli w tym roku. Szuszkiewicz 3 maja, a Krawczuk 10 maja 2022 r. Jest w tym coś niesamowicie symbolicznego, że Szuszkiewicz, Krawczuk i Gorbaczow – uczestnicy wydarzeń, które doprowadziły do demokratyzacji, a potem rozpadu ZSRR – zmarli niemal po sobie w czasie rozpętanej przez Putina wojny napastniczej z Ukrainą. Wojny, która oznacza ostateczne pogrzebanie rezultatów przemian demokratycznych, które współtworzyli.
Gorbaczow był krytykiem rządów Borysa Jelcyna (swojego przeciwnika politycznego). Natomiast stosunek Gorbaczowa do Putina był zmienny. Wspierał go w pierwszym okresie jego rządów (1999-2008). Później pozwalał sobie na wytykanie mu upadku demokracji, korupcji i dominacji byłych oficerów KGB w aparacie władzy. Jednak w 2014 r. poparł aneksję Krymu. „Cieszę się z tego zjednoczenia” – mówił wtedy rosyjskiej prasie, zaś w 2016 r. w wywiadzie dla „The Sunday Times” oświadczył: „Zawsze opowiadałem się za swobodnym wyrażaniem woli narodów, a większość mieszkańców Krymu chciała powrócić do Rosji”. W tym samym wywiadzie powiedział też, że „Amerykanie nie byli zainteresowani by pomóc Rosji w zbudowaniu stabilnej i silnej demokracji”. Ciosem dla Gorbaczowa była delegalizacja na przełomie 2021 i 2022 r. stowarzyszenia Memoriał, upamiętniającego i dokumentującego zbrodnie stalinowskie, które powstało na fali pieriestrojki w 1989 r. Bezskutecznie apelował do Prokuratury Generalnej Rosji o wycofanie wniosku o delegalizację Memoriału. W kilka dni po inwazji rosyjskiej na Ukrainę 24 lutego 2022 r. wydał przez swoją fundację oświadczenie, w którym wezwał do zaprzestania działań wojennych i rozpoczęcia negocjacji pokojowych. To było jego ostatnie słowo polityczne.
Niezależnie od różnych ocen Gorbaczowa zapisał się on w historii jako polityk, który doprowadził w skali globalnej do zakończenia rozpoczętego przez rewolucję październikową w 1917 r. eksperymentu komunistycznego i dzięki którem Związek Radziecki wszedł na drogę prowadzącą od totalitaryzmu i autorytaryzmu do demokracji. Droga ta, wbrew intencjom samego Gorbaczowa, doprowadziła do demontażu imperium i wyłonienia się z ZSRR szeregu niepodległych państw. Natomiast pod rządami Władimira Putina Rosja – uznająca się za głównego spadkobiercę ZSRR – weszła na drogę w kierunku dokładnie przeciwnym.
Bohdan Piętka
31 sierpnia 2022 r.
Spory o historię i współczesność 