Instytutem Pamięci Narodowej wstrząsnęła tzw. afera Greniucha. Chodzi o byłego już p.o. naczelnika tej instytucji w Opolu i Wrocławiu i zarazem byłego aktywistę ONR, który podczas młodzieńczej działalności w tej organizacji wykonywał tzw. „saluty rzymskie”, czyli gesty, które od 1933 r. nie są jednak kojarzone ze starożytnym Rzymem, ale z Adolfem Hitlerem i nazizmem. Współorganizował także 16 czerwca 2005 r. manifestację ONR w Myślenicach dla uczczenia najgłośniejszego incydentu antysemickiego w II RP – tzw. „marszu na Myślenice” lub „wyprawy myślenickiej” z 22 czerwca 1936 r. Przypomnę, że była to akcja, podczas której bojówki zorganizowane przez polityka nacjonalistycznego Adama Doboszyńskiego opanowały Myślenice, rozbroiły posterunek policji, wychłostały starostę powiatowego za rzekome faworyzowanie kupców żydowskich, zdemolowały miejscową synagogę oraz sklepy żydowskie i podpaliły na rynku wyniesione z nich towary.
„Zarzuty kierowane przeciwko dr. Tomaszowi Greniuchowi dotyczą jego zachowań z czasów młodości. Wielokrotnie w ciągu ostatniej dekady – przyznał, że były one błędem i przeprosił za nie – czytamy w oświadczeniu szefostwa IPN. Jego lakoniczna treść to znakomita ilustracja tłumacząca, czemu Instytut Pamięci Narodowej po pięciu latach rządów obecnego prezesa i towarzyszących mu wiceprezesów przypomina dymiące zgliszcza. Równolegle ze zniszczeniem prawie wszystkiego co zastano, nastąpiła dewastacja polskiej polityki historycznej, czego ubocznym skutkiem jest międzynarodowy wizerunek III RP. Dzięki obecnemu kierownictwu Instytutu dziś o wiele łatwiej wmawiać opinii publicznej na całym świecie, że to przedwojenna Polska była sojusznikiem III Rzeszy, razem z Hitlerem wznieciła II wojnę światową, a Polacy współorganizowali Holocaust” – podsumował aferę Greniucha red. Andrzej Krajewski w „Dzienniku” [1].
Katastrofalny wizerunkowo charakter tej afery pogłębia jeszcze fakt, że IPN pod rządami obecnego kierownictwa eksponuje polskie zasługi dla ratowania Żydów podczas drugiej wojny światowej (jest to jeden z elementów polityki historycznej PiS) i zwalcza określenie „polskie obozy zagłady” w zagranicznych mediach, a jednocześnie karierę w jego strukturach zrobił człowiek, który kiedyś lubił sobie „pohajlować” i afirmował antysemicką ideologię przedwojennego ONR. W IPN jest zresztą więcej historyków z przeszłością i fascynacjami jak Tomasz Greniuch. Są apologeci Brygady Świętokrzyskiej NSZ, nacjonalistycznego nurtu powojennego podziemia zbrojnego, gen. Franco i „Błękitnej Dywizji”, Janusza Walusia, a nawet belgijskiego SS-Standartenführera Léona Degrelle’a. Przemysław Witkowski już dwa lata temu zwrócił uwagę, że „tego typu historyków jak Greniuch, Bechta czy Muszyński pracuje w IPN dużo więcej”[2].
Nie ma w tym jednak nic dziwnego, albowiem IPN jest od lat instytucją realizującą państwową politykę historyczną, a fundamentem tej polityki pod rządami Zjednoczonej Prawicy (a nawet już wcześniej) stał się skrajny antykomunizm. Prof. Bronisław Łagowski stwierdził, że IPN to „główna instytucja przemocy symbolicznej”, utworzona wspólnie przez PO i PiS. Ta „przemoc symboliczna” polega właśnie na „lustracji” i „dekomunizacji”[3]. Można nawet zaryzykować pogląd, że celem postsolidarnościowej polityki historycznej jest delegalizacja PRL w świadomości narodowej. Zadania tego nie mogli się podjąć historycy akademiccy, traktujący historię jako naukę. Dlatego dzieło to powierzono historykom politycznie zaangażowanym po stronie prawicy, a nawet skrajnej prawicy. Pod tym względem poglądy wyrażane w przeszłości przez Tomasza Greniucha nie były sprzeczne z zasadniczą linią prawicowej polityki historycznej, którą realizuje obecnie IPN.
Do dzisiaj można znaleźć w internecie artykuł opublikowany przez Greniucha 25 czerwca 2013 r. w „Niezależnej Gazecie Obywatelskiej”, w którym pisał: „Między nami, rocznikami roku 80 i wyżej, a wami, typowymi rocznikami PRL, istnieje pojęciowa i moralna pustka, przepaść niezrozumienia. (…) Przejmujemy spuściznę ludzi, którzy z wami walczyli i będziemy kontynuować tą walkę, z tym, że oni, żołnierze przez was wyklęci, mają następców, wy ich nie macie, przeminiecie bez echa” [zachowano org. pisownię][4]. Mamy tutaj wyłożoną całą ideologię skrajnie prawicowego antykomunizmu, ideologię wykreślenia z historii PRL razem z żyjącymi w niej pokoleniami. Tak właśnie wygląda ideologia, którą inspiruje się prawicowa polityki historyczna. Pojawienie się Greniucha w IPN nie było zatem jakimś „wypadkiem przy pracy”, ale wpisywało się w oblicze ideologiczno-polityczne tej instytucji, zwłaszcza po 2016 r., czyli za kadencji prezesa Jarosława Szarka.
IPN powstał na mocy ustawy z 18 grudnia 1998 r., uchwalonej przez rządzącą wówczas koalicję AWS-UW, czyli późniejsze PO i PiS. Do jego ustawowych zadań należy gromadzenie i zarządzanie dokumentami organów bezpieczeństwa państwa, sporządzonymi od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r., ściganie zbrodni nazistowskich i komunistycznych, prowadzenie działalności edukacyjnej, poszukiwanie miejsc pochówku osób poległych oraz wydawanie opinii w zakresie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej (to ostatnie dodano po uchwaleniu w 2016 r. tzw. ustawy dekomunizacyjnej).
Podczas kadencji pierwszego prezesa, Leona Kieresa (2000-2005), IPN stał się obiektem ataku ze strony prawicy w związku ze śledztwem w sprawie zbrodni w Jedwabnem i wydaną w 2002 r. dwutomową publikacją „Wokół Jedwabnego” pod redakcją Pawła Machcewicza i Krzysztofa Persaka. Co prawda IPN krytycznie zweryfikował niektóre twierdzenia Jana T. Grossa na temat okoliczności wydarzeń w Jedwabnem 10 lipca 1941 r., ale potwierdził udział Polaków w tej zbrodni. To było nie do przyjęcia dla prawicy, wyznającej czarno-białą i heroiczną wizję polskiej historii. Pojawiły się wtedy z jej strony zarzuty o „antypolonizm” ówczesnego kierownictwa IPN i postulaty „odzyskania” tej instytucji dla „prawdziwie polskiej” opcji. Nastąpiło to po objęciu po raz pierwszy władzy przez PiS w 2005 r. Nowym prezesem IPN pod koniec 2005 r. został Janusz Kurtyka. Za jego kadencji (2005-2010) IPN zaczął realizować politykę historyczną PiS, a konkretnie wizję tej polityki według Jarosława i Lecha Kaczyńskich. Wówczas zapoczątkowano tendencyjny kult „żołnierzy wyklętych” i przyjęto skrajnie antykomunistyczną retorykę w narracji o historii.
Nasilenie takiej polityki historycznej nastąpiło jednak dopiero po ponownym objęciu władzy przez PiS, a szerzej Zjednoczoną Prawicę, w 2015 r. Za kadencji powołanego przez koalicję PO-PSL prezesa Łukasza Kamińskiego (2011-2016) też eksponowano „żołnierzy wyklętych”, ale opisywano również ich zbrodnie. Obecnie na taką zrównoważoną narrację historyczną nie ma w IPN już miejsca. Na mocy ustawy uchwalonej przez PiS skrócono kadencję prezesa Kamińskiego i nomen omen 22 lipca 2016 r. nowym prezesem Instytutu prawicowa większość sejmowa wybrała Jarosława Szarka. Można powiedzieć, że od tego momentu historia w wydaniu IPN została całkowicie wprzęgnięta w służbę dogmatycznej polityki historycznej.
Kreatorzy tej polityki – jak Ryszard Terlecki czy Jan Żaryn – uzyskali znaczący wpływ na funkcjonowanie IPN pod rządami nowego prezesa. Z IPN musieli natomiast odejść naukowcy, którzy nie zgadzali się na nową linię Instytutu lub nie dawali gwarancji jej realizacji, jak Antoni Dudek, Andrzej Friszke, Andrzej Paczkowski (wszyscy trzej byli członkami Rady IPN, zniesionej przez PiS w 2016 r.) czy Krzysztof Persak.
Dogmatyzm i skrajność polityki historycznej realizowanej przez podporządkowany prawicy IPN polegają najogólniej na tym, że z okresu 1944-1989 zrobiono „czarną dziurę” zamkniętą klamrą z napisami „totalitaryzm” i „okupacja sowiecka”. Nie ma w tej „czarnej dziurze” powojennej odbudowy i industrializacji kraju, nie ma wielkiego dzieła politycznego i ekonomicznego scalenia z Polską Ziem Odzyskanych (ta nazwa zresztą jest przez animatorów postsolidarnościowej polityki historycznej bezmyślnie wyszydzana jako „określenie propagandowe”), nie ma Polskiego Października 1956 r. i następującej po nim stopniowej ewolucji ustrojowo-politycznej PRL od autorytaryzmu i ograniczonej suwerenności do demokracji i pełnej suwerenności w 1989 r. Nie ma powojennych reform społecznych oraz związanego z nimi awansu cywilizacyjnego i edukacyjnego szerokich rzesz narodu. Nie ma wielowątkowej i skomplikowanej historii 45-lecia po 1945 r. Jest tylko terror UB i SB oraz upiorna PZPR – „partia władzy, pieniędzy i bezwstydu”, jak czytam w ostatnim „Biuletynie IPN”.
Do tego wszystkiego dodano mitologię powojennego podziemia antykomunistycznego. Przy czym kult tego podziemia został zręcznie zmanipulowany. Do worka z napisem „żołnierze wyklęci” wrzucono zarówno ofiary stalinizmu, w tym także wybitne postacie sprzeciwiające się powojennej walce zbrojnej (np. August Emil Fieldorf), jak i poakowskie Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość oraz podziemie nacjonalistyczne (NSZ, NZW). Zrobiono to po to, by na kościach tych pierwszych przepchnąć kult tych ostatnich – przez wiele lat ocenianych krytycznie w środowiskach niekomunistycznych, także na emigracji. Tak się dziwnie składa, że w klucie „wyklętych” najbardziej eksponuje się kolaborującą z Niemcami Brygadę Świętokrzyską NSZ oraz różne kontrowersyjne postacie, związane przeważnie z podziemiem nacjonalistycznym.
IPN zaprzecza sam sobie heroizując np. Romualda Rajsa „Burego”, który w 2005 r. został uznany przez Oddziałową Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Białymstoku winnym zbrodni przeciwko ludzkości. Pion śledczy IPN stwierdził wówczas, że działalności Rajsa „nie można utożsamiać z walką o niepodległy byt państwa, gdyż nosi znamiona ludobójstwa”. Jednakże w lutym 2019 r. dwaj historycy z IPN wydali komunikat podważający stanowisko pionu śledczego z 2005 r. Dopiero po fali krytyki w mediach i napięciach dyplomatycznych na linii Polska-Białoruś pion śledczy IPN oświadczył, że komunikat ten nie był z nim konsultowany i nie może zmienić ustaleń śledztwa z 2005 r.
Kult najbardziej skrajnych nurtów i najbardziej kontrowersyjnych postaci powojennego podziemia zbrojnego IPN wzbogacił teorią o „powstaniu antykomunistycznym”, które miało trwać od 1944 do 1953 r. (w innej wersji do 1963 r.) i w którym miało rzekomo uczestniczyć co najmniej 180 tys. osób. Absurdalność i ahistoryczność konstrukcji „powstania antykomunistycznego” polega na tym, że powojenna partyzantka była ruchem amorficznym, bez centralnego kierownictwa i programu, bez oficjalnego poparcia ze strony legalnej opozycji (PSL) i nieuznawanego już wtedy przez aliantów rządu polskiego w Londynie. Kierowali tym ruchem niezależnie od siebie niżsi rangą oficerowie, którzy czekali na trzecią wojnę światową.
Przy okazji tegorocznego święta „żołnierzy wyklętych” 1 marca usłyszałem w publicznym radiu wypowiedź pracownika IPN, który ubolewał, że trud jego instytucji w budowaniu legendy „wyklętych” nie jest wspierany publikacjami naukowymi przez historyków akademickich. No właśnie, dlaczego? Przypuszczalnie dlatego, że historycy akademiccy zachowali jeszcze resztki powagi.
Kolejnym ważnym filarem dogmatycznej polityki historycznej realizowanej przez IPN jest tzw. dekomunizacja. Pod rządami Zjednoczonej Prawicy i za kadencji obecnego prezesa IPN „dekomunizacja” przybrała postać działań wymazujących z przestrzeni publicznej nie tylko ślady PRL i ślady polskiej lewicy różnych nurtów w ogóle. Posunięto się dalej – uderzono w ludzi, którzy do pojałtańskiej Polski mieli stosunek krytyczny, ale podjęli pracę dla niej w imię realizmu politycznego i zachowania ciągłości życia narodowego.
Przecież na podstawie „opinii” IPN nie zmienia się nazw ulic Jakuba Bermana, Romana Zambrowskiego, Józefa Różańskiego, Adama Humera czy Julii Brystygierowej, bo ich nie ma i nigdy nie było przed 1989 r. Zmienia się natomiast takich patronów ulic i placów, którzy wiele dali narodowi polskiemu w niełatwych czasach powojennych – Wilhelma Szewczyka, Jerzego Ziętka, Gustawa Morcinka, Jana Rychela czy Stanisława Kulczyńskiego. Jest to więc działanie godzące w polską pamięć historyczną i kulturę narodową. Działanie mające na celu wykorzenienie obiektywnego postrzegania historii i realistycznego myślenia politycznego.
Zwracają na to uwagę już nawet ludzie prawicy, jak np. prof. Andrzej Zapałowski. Na początku lutego br. poinformował on, że na podstawie opinii rzeszowskiego IPN usuwane są na Podkarpaciu upamiętnienia polskich żołnierzy i milicjantów poległych w walce z UPA i prawidłowo nazwał taką „dekomunizację” – depolonizacją[5].
Obecne kierownictwo IPN i jego polityka są poddawane krytyce z wielu stron. Krytycy zwracają uwagę na skrajne upolitycznienie i zideologizowanie tej instytucji, będącej emanacją poglądów wąskiej grupy radykalnie prawicowych osób z zaplecza prezesa PiS. Ludzi traktujących politykę historyczną jako narzędzie walki politycznej, nie tylko z lewicą, ale z każdym kto nie akceptuje jednostronnego dyskursu o przeszłości i teraźniejszości.
Prof. Andrzej Romanowski już dawno zwrócił uwagę na to, że IPN łączy w sobie dwie, zupełnie odmienne, instytucje: pion śledczy (prokuraturę) i placówkę historyczną (archiwalno-edukacyjno-badawczą). Prokurator zmierza przecież do osądzenia podejrzanego i nie szuka okoliczności łagodzących (to jest zadanie adwokata). Natomiast historyk nie może rozstrzygać kwestii winy i kary, ale powinna go interesować jedynie analiza procesu dziejowego w oparciu o standardy naukowej krytyki źródła historycznego. Taka specyfika tej instytucji i nałożone na nią ustawowe zadania doprowadziły do tego, że historycy IPN stali się inkwizytorami, osądzającymi życiorysy osób, które wyrzucają z pamięci zbiorowej lub stawiają na piedestale wedle kryteriów politycznych.
Prof. Adam Leszczyński stwierdził, że prezes IPN Jarosław Szarek „prawie nie ma dorobku naukowego. Napisał za to wiele książeczek dla dzieci, w których uczy ich bogoojczyźnianej historii Polski – zawsze heroicznej, zawsze cierpiącej, zawsze katolickiej i szlacheckiej, bez mniejszości narodowych i chłopów”[6]. Do tego należy dodać liczne wpadki prezesa i Instytutu. Pominę największą – jaką była nowelizacja ustawy o IPN w styczniu 2018 r. – która wywołała międzynarodowy konflikt z Izraelem i diasporą żydowską, zażegnany wycofaniem się obozu władzy z tej inicjatywy. Była to bowiem kompromitacja na szczeblu wyższym – rządu i jego zaplecza politycznego.
Warto jednak przypomnieć, że prezes Szarek wielokrotnie mijał się z podstawowymi faktami historycznymi lub wypowiadał skrajnie polityczne tezy. Powiedział np., że „armia Rzeczypospolitej (sic!) odniosła zwycięstwo (sic!) w bitwie pod Legnicą w 1241 i tym samym uratowała Europę”. Albo, że zwycięstwo w bitwie warszawskiej „uratowało nie tylko Rzeczpospolitą, ale łacińską cywilizację przed zagładą”, chociaż poważni badacze wojny 1919-20 r. wiedzą, że uratowało jedynie niepodległość Polski. Porozumienia Okrągłego Stołu nazwał „drugą Jałtą i porozumieniem ponad Polakami”, a polskie elity po 1945 r. „lumpenelitami”, które stanowiły „sowiecko-komunistyczny niewolniczy, bezmózgi czerep”. Wbrew ustaleniom samego IPN obarczył też Niemców odpowiedzialnością za mord w Jedwabnem. Wypowiedzi w podobnym duchu – nie tylko prezesa, ale i innych funkcjonariuszy IPN – można przytoczyć więcej.
Zapewne niemało racji miał Przemysław Witkowski pisząc w 2018 r., że „teksty prezesa IPN pełne są ultrakatolickiej i nacjonalistycznej frazeologii”, a IPN „stał się przechowalnią wszelkiego rodzaju prawicowych radykałów, ekskatechetów i hobbystów”[7]. To wszystko – na tle afery Greniucha – rodzi pytania o przyszłość tak funkcjonującego IPN. Ze strony opozycji padają postulaty dymisji obecnego prezesa jeszcze przed końcem upływającej w tym roku kadencji lub likwidacji samego Instytutu. Coraz częściej stawiane są też przez opinię publiczną pytania o rosnące z roku na rok koszty funkcjonowania tak kontrowersyjnej instytucji. Jeszcze w 2015 r. budżet IPN wynosił ok. 249 mln zł. Rok później było to już o 20 mln zł. więcej. W 2020 r. budżet IPN wyniósł 405,1 mln zł. (projekt zakładał 423,1 mln zł.) i wzrósł w porównaniu z rokiem poprzednim o 63 mln zł. Dla porównania budżet Polskiej Akademii Nauk na ten rok wynosił 90,9 mln zł., Rzecznika Praw Obywatelskich – 45,2 mln zł., Państwowej Inspekcji Pracy – 362,2 mln zł., a Ministerstwa Sprawiedliwości – 1,59 mld zł. Natomiast budżet IPN na 2021 r. to 397,7 mln zł.
Polski podatnik kupuje za to utrzymanie zasobu archiwalnego po służbach specjalnych PRL, śledztwa i ekshumacje dotyczące zbrodni komunistycznych i nazistowskich (ich liczba maleje z roku na rok, ale utrzymanie pionu prokuratorskiego jest kosztowne), dekomunizację ulic i pomników oraz szeroko rozumianą politykę historyczną, w tym badania naukowe. „Czym badania prowadzone przez IPN różnią się od badań naukowych?” – zapytał prof. A. Leszczyński w artykule opublikowanym w styczniu 2020 r. na portalu oko.press. I odpowiedział: „Tym, że badania naukowe mają na celu poznanie prawdy, a badania prowadzone przez IPN mają potwierdzić polityczne tezy stawiane przez polityków. Nikt tego zresztą nie ukrywa. IPN jest głównym narzędziem władzy we wdrażaniu polityki historycznej (…). Miliony złotych podatników idą na to, żeby ją utrwalić – m.in. za pomocą gier, komiksów i audiobooków”[8].
Jest jednak oczywiste, że dopóki będzie rządzić Zjednoczona Prawica nie tylko likwidacja, ale nawet kosmetyczny retusz IPN-owi nie grozi. Historia nadal będzie wprzęgnięta w rydwan polityki. Z wielką szkodą dla świadomości historycznej i obywatelskiej młodych Polaków.
[1] A. Krajewski, IPN mógłby urządzić Greniuchowi wystawę planszową pt. „Jak hajlowałem przez lata”, http://www.dziennik.pl, 21.02.2021.
[2] P. Witkowski, Z ONR do Instytutu Pamięci Narodowej – czyli cała kariera Tomasza Greniucha, http://www.oko.press, 11.11.2019.
[3] B. Łagowski, Przemoc symboliczna, http://www.tygodnikprzeglad.pl, 24.02.2020.
[4] T. Greniuch, Duch czasów nowych a Ruch Narodowy, http://www.ngopole.pl, 25.06.2013.
[5] Naczelnik rzeszowskiego IPN usuwa upamiętnienia polskich żołnierzy walczących z UPA. Prof. Zapałowski: to depolonizacja, http://www.kresy.pl, 9.02.2021.
[6] A. Leszczyński, Światopogląd prezesa IPN, http://www.wyborcza.pl, 27.09.2016.
[7] P. Witkowski, Panowie od historii, http://www.tygodnikprzeglad.pl, 13.11.2018.
[8] A. Leszczyński, Nasz drogi IPN, http://www.oko.press, 3.01.2020.
Bohdan Piętka
31 marca 2021 r.
„Przegląd”, nr 12 (1106), 15-21.03.2021, s. 8-11
Spory o historię i współczesność 