Czesi w Auschwitz

Do KL Auschwitz deportowano blisko 1,1 miliona Żydów, w tym 300 tysięcy polskich (zginęło około miliona), około 140-150 tysięcy Polaków (zginęło około 70 tysięcy), 23 tysiące Cyganów (zginęło ponad 21 tysięcy), około 15 tysięcy jeńców radzieckich (zginęli prawie wszyscy) oraz około 25 tysięcy więźniów innych narodowości (Rosjan, Ukraińców, Białorusinów, Czechów, Jugosłowian, Holendrów, Belgów, Francuzów, Niemców i Austriaków). Szczegółowe badania – prowadzone w ostatnich latach m.in. przez Marka Poloncarza (czeskiego historyka polskiego pochodzenia) – wykazały, że spośród 25 tysięcy „innych” najliczniejsi byli Czesi. Osadzono ich w KL Auschwitz około 10 tysięcy. Znaleźli się oni zatem na piątym miejscu pod względem liczebności deportowanych do KL Auschwitz.

Niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz został założony na polecenie Heinricha Himmlera w maju 1940 roku jako miejsce izolacji i eksterminacji Polaków – głównie członków podziemnych organizacji konspiracyjnych, osób naruszających hitlerowskie ustawodawstwo okupacyjne oraz inteligencji (w nomenklaturze niemieckiej „elementu przywódczego”). Przez pierwsze dwa lata Polacy byli najliczniejszymi – obok jeńców radzieckich kierowanych tam głównie w 1941 roku – więźniami Auschwitz. Od maja 1942 roku do obozu zaczynają przybywać transporty Żydów, kierowane przeważnie na natychmiastową zagładę. Jako więźniów zarejestrowano około 200 tysięcy spośród 1,1 miliona deportowanych Żydów. Pozostałych zgładzono w komorach gazowych natychmiast po przybyciu do obozu. W drugiej połowie 1943 roku – po likwidacji czterech ośrodków zagłady bezpośredniej na okupowanych ziemiach polskich (Chełmno nad Nerem, Treblinka, Bełżec i Sobibór) oraz przeprowadzeniu ostatniej dużej akcji eksterminacji Żydów w KL Lublin (Majdanek), tzw. akcji Erntefest (3-4 listopada 1943 roku) – KL Auschwitz stał się centralnym i w zasadzie jedynym ośrodkiem zagłady Żydów europejskich. Jej apogeum przypadło na maj-czerwiec 1944 roku, kiedy w ramach tzw. akcji węgierskiej zamordowano w tym obozie około 400 tysięcy Żydów z Węgier.

Mimo skoncentrowania w Auschwitz w 1943 roku zagłady Żydów europejskich obóz ten nie przestał być miejscem izolacji i eksterminacji osób innych narodowości – głównie Polaków, ale także Cyganów, obywateli ZSRR czy Czechów. Auschwitz jest nie tylko symbolem ludobójstwa popełnionego przez hitlerowskie Niemcy na narodzie żydowskim, ale także symbolem zbrodniczej polityki zmierzającej w dłuższej perspektywie do likwidacji innych narodów podbitych przez III Rzeszę. W świetle tego, co wiemy na temat założeń Generalplan Ost, po zwycięskim dla Niemiec zakończeniu wojny los Żydów mieli podzielić także Polacy (przewidywano ich likwidację w 80-85 proc.), Czesi (przewidywano ich likwidację w 50 proc., resztę chciano zgermanizować) oraz Słowianie wschodni. Sama zagłada Żydów była dla Niemców swoistym poligonem doświadczalnym i wstępem do depopulacji ogromnych obszarów Europy Środkowej i Wschodniej.

Analizując deportację poszczególnych grup narodowościowych do niemieckich obozów koncentracyjnych nie można tracić z pola widzenia tych perspektywicznych założeń polityki hitlerowskiej. Rozmiary deportacji do Auschwitz Polaków czy Czechów świadczą przede wszystkim o skali terroru okupanta niemieckiego wobec tych narodów. Ten terror wynikał jednak nie tylko z bieżących potrzeb polityki okupacyjnej (zwalczanie konspiracji, zastraszanie i utrzymywanie w posłuszeństwie podbitych narodów), ale także miał związek ze wspomnianymi dalekosiężnymi planami niemieckimi wobec Europy Środkowej i Wschodniej.

Niemiecka polityka okupacyjna w Protektoracie Czech i Moraw nie była tak bezwzględna jak na okupowanych ziemiach polskich czy zajętych przez Niemcy terenach ZSRR. Niemniej jednak zawsze, gdy Niemcy napotykali ze strony Czechów na zorganizowany opór brutalnie go tłumili. Rezultatem tych działań były m.in. deportacje do obozów koncentracyjnych. Deportacje te miały na celu likwidację najbardziej aktywnego „elementu przywódczego”, która była konieczna w pierwszej kolejności do zdławienia oporu, a w dalszej kolejności do realizacji zamierzonej wobec Czechów polityki germanizacji i depopulacji.

Protektorat Czech i Moraw. Fot. Wikipedia

Osadzanie w obozach koncentracyjnych osób uznanych za niepożądane jako metodę ich fizycznej eliminacji stosowano na okupowanych ziemiach czeskich już po aneksji przez III Rzeszę terenów przygranicznych w 1938 roku. Aresztowano wówczas na terenie tzw. Kraju Sudeckiego i deportowano, głównie do KL Dachau, ponad 750 osób. Po zajęciu przez Niemcy pozostałych ziem czeskich 15 marca 1939 roku podobne metody zaczęto stosować również w Protektoracie Czech i Moraw. Ofiary pierwszych akcji represyjnych przeprowadzonych w Protektoracie trafiały m.in. do obozów koncentracyjnych istniejących na terenie Rzeszy, ponieważ KL Auschwitz jeszcze wtedy nie istniał. Już 16 marca 1939 roku gestapo i SD rozpoczęły na terenie Protektoratu realizację tzw. Aktion Gitter (czeska nazwa akce Mříže), skierowaną głównie przeciwko komunistom i osobom posądzanym o sympatie lewicowe. W jej ramach do maja 1939 roku aresztowano 5800-6400 osób, z których około 1500 deportowano głównie do KL Buchenwald. W czerwcu 1939 roku za zamach na funkcjonariusza policji niemieckiej, którego dokonali dwaj uczniowie, gestapo aresztowało 111 mieszkańców Kladna. Wkrótce osadzono ich w KL Mauthausen. Kolejnym uderzeniem w czeskie „elementy przywódcze” stała się tzw. Aktion Albrecht der Erste, którą przeprowadzono zaraz po wybuchu drugiej wojny światowej 1 września 1939 roku. W jej trakcie gestapo ujęło około 2000 osób, w tym wielu przedstawicieli życia politycznego i kulturalnego, których skierowano do KL Buchenwald i KL Dachau.

Po demonstracjach studenckich z 15 listopada 1939 roku niemiecki aparat terroru przeprowadził następną akcję represyjną, w wyniku której ponad 1200 przypadkowo wybranych czeskich studentów trafiło do KL Sachsenhausen.

Od 1 września 1939 roku na terenie Protektoratu działały dwie kierownicze centrale gestapo (Geheime Staatspolizeileitstellen) – w Pradze i Brnie. Były one odpowiedzialne za deportacje więźniów politycznych do obozów koncentracyjnych, w tym do KL Auschwitz. Natomiast więźniów kryminalnych kierowały do obozów dyrekcje policji kryminalnej w Pradze i Brnie. Miejscami koncentracji i deportacji więźniów były więzienia policyjne na Pankracu w Pradze, w Akademikach Kounica (czes. Kounicovy koleje) w Brnie oraz w Małej Twierdzy (czes. Malá pevnost) w Terezinie. Sporadycznie wysyłano je także z więzienia w miejscowości Mírov (niem. Mürau) koło Ołomuńca. W transportach czeskich więźniów politycznych kierowano do Auschwitz także niewielkie ilości więźniów innych narodowości, aresztowanych na terenie Protektoratu, w tym Polaków. Czechów do Auschwitz przywożono nie tylko w transportach ekspediowanych przez wymienione placówki gestapo i kripo, ale też w tzw. transportach zbiorowych oraz w transportach z innych obozów koncentracyjnych. Transport zbiorowy był szczególnym rodzajem transportu, obejmującym jednorazowo więźniów kierowanych do obozu przez różne placówki policji, także z terenu Rzeszy i innych części okupowanej Europy.

Pierwszy transport czeskich więźniów politycznych do KL Auschwitz – obejmujący 29 Czechów i 31 Żydów – został deportowany 6 czerwca 1941 roku z Brna. Do końca 1941 roku z Brana wysłano jeszcze cztery transporty, a z Pragi jeden. Przywieziono nimi ogółem 347 więźniów.

Reinhard Heidrich i Karl Hermann Frank na zamku praskim. Fot. Wikipedia

Nasilenie transportów z Protektoratu do Auschwitz nastąpiło w 1942 roku. Wiązało się to niewątpliwie z objęciem 23 września 1941 roku stanowiska zastępcy protektora Rzeszy w Czechach i Morawach przez SS-Obergruppenführera Reinharda Heydricha (1904-1942), szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Ten jeden z czołowych kierowników niemieckiego aparatu terroru zastąpił na tym stanowisku Konstantina von Neuratha (1873-1956), uważanego za umiarkowanego. Heydrich zamierzał realizować w Protektoracie – jak sam to określił – politykę kija i marchewki. Miała ona polegać na surowym tępieniu najmniejszych przejawów oporu i nagradzaniu lojalności. Zaczął od kija, tzn. od zaostrzenia kursu. Wprowadził stan wyjątkowy i polecił aresztować 27 września 1941 roku premiera rządu Protektoratu, gen. Aloisa Eliáša (1890-1942), który utrzymywał nielegalne kontakty z czeskim ruchem oporu i czechosłowackim rządem emigracyjnym w Londynie oraz próbował w miarę możliwości chronić egzystencję narodu czeskiego w warunkach okupacji niemieckiej. 8 października 1941 roku z polecenia Heydricha przeprowadzono wielką akcję represyjną pod kryptonimem Aktion Sokol. Była ona skierowana przeciwko czeskiej organizacji narodowej „Sokół”, będącej wówczas obok organizacji Obrona Narodu (czes. Obrana národa) i Centrum Politycznego (czes. Politické ústředí) czołową organizacją czeskiego ruchu oporu.

Generał Alois Eliáš. Fot. Wikipedia

Czeski „Sokół” (Česká obec sokolská, ČOS) był najstarszą organizacją sokolską w krajach słowiańskich, założoną 5 marca 1862 roku. W okresie międzywojennym występował pod nazwą Czechosłowackie Stowarzyszenie „Sokół”, a w początkowym okresie okupacji niemieckiej jako Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Do kwietnia 1941 roku był organizacją legalną, co stwarzało jego członkom dogodne warunki do prowadzenia antyniemieckiej działalności konspiracyjnej.

W ramach Aktion Sokol aresztowano około 15 tysięcy osób, zarówno członków organizacji jak i osób podejrzewanych o współpracę z nią. Spośród nich ponad 700 osadzono w KL Auschwitz. Pierwsze transporty sokolników przybyły do obozu 15 stycznia 1942 roku z Pragi i 16 stycznia 1942 roku z Brna. W ciągu następnych miesięcy przywieziono jeszcze kilka transportów sokolników. Spośród nich wojnę przeżyło około 70 osób. Łącznie w 1942 roku z Pragi i Brna skierowano do Auschwitz w 21 transportach 1854 mężczyzn i 316 kobiet. Warto dodać, że pierwszy transport kobiecy z terenu Protektoratu przybył do Auschwitz 29 kwietnia 1942 roku, tzn. miesiąc po utworzeniu obozu kobiecego. Liczył 197 więźniarek i został wyekspediowany z Pragi.

Najwięcej transportów z Protektoratu Czech i Moraw przybyło do Auschwitz w 1943 roku. W 23 transportach z Pragi i Brna deportowano wówczas 2449 mężczyzn i 147 kobiet. Wyjątkowo liczne były transporty z pierwszej połowy 1943 roku, głównie ze stycznia i lutego. Wpłynęły na to dwie okoliczności. Pierwszą była fala terroru po zamachu na Reinharda Heydricha 27 maja 1942 roku. Symbolem tego okresu wzmożonego terroru (określanego w czeskiej historiografii jako Heydrichiáda) są przede wszystkim zagłada wsi Lidice i Ležáky oraz egzekucje w Pradze-Kobylisach, w wyniku których zamordowano około 550 czeskich patriotów (m.in. byłego premiera A. Eliáša). Jednakże najbardziej brzemiennym w skutkach rezultatem Heydrichiády była przede wszystkim działalność sądów doraźnych Policji Bezpieczeństwa. W największym procesie przed sądem doraźnym w Pradze 29 września 1942 roku skazano na śmierć 252 osoby związane z zamachem na R. Heydricha. Zamordowano je miesiąc później w KL Mauthausen. Ogółem w czasie Heydrichiády sądy doraźne placówek Policji Bezpieczeństwa w Pradze i Brnie skazały na śmierć 486 osób, a 2242 osoby deportowały do obozów koncentracyjnych. Niewątpliwie styczniowo-lutowe transporty do KL Auschwitz były także następstwem Heydrichiády. Znalazło się w nich bowiem wielu wybitnych przedstawicieli czeskiego ruchu oporu oraz najbliższych krewnych czołowych czeskich polityków. Drugą przyczyną wzrostu liczby deportowanych z Protektoratu do Auschwitz w początkach 1943 roku był zapewne niekorzystny dla Niemiec zwrot w wojnie i co za tym idzie konieczność zwiększenia rezerwuaru znajdującej się w rękach SS niewolniczej siły roboczej.

Liczebność czeskich więźniów kierowanych do Auschwitz zaczyna spadać od czerwca 1943 roku. Wpływ na to miało bezprecedensowe wydarzenie w historii Protektoratu Czech i Moraw oraz całej okupowanej Europy, jakim była interwencja prezydenta Protektoratu Emila Háchy (1872-1945) u najwyższych władz SS. 14 maja 1943 roku prezydent E. Hácha złożył na ręce SS-Obergruppenführera Karla Hermanna Franka (1898-1946) – sekretarza stanu i wyższego dowódcy SS i Policji w Protektoracie – list, w którym wyraził zaniepokojenie wysoką śmiertelnością Czechów przebywających w obozach koncentracyjnych, a szczególnie w KL Auschwitz. Interwencja E. Háchy została spowodowana przez rodziny więźniów, przerażone śmiercią ich bliskich już po kilku dniach pobytu w KL Auschwitz. K. H. Frank zdecydował się przekazać list E. Háchy następcy R. Heydricha na stanowisku szefa RSHA, SS-Obergruppenführerowi Ernstowi Kaltenbrunnerowi (1903-1946). Jak pisze Marek Poloncarz: W postępowaniu Franka nie należy doszukiwać się przejawów humanitaryzmu czy troski o czeskich więźniów, wynikało ono z potrzeby umocnienia niemieckich pozycji w Protektoracie, a może i z troski o własną karierę. Już 25 maja powtórzył treść listu od Háchy w dalekopisie do Kaltenrunnera, a 4 czerwca otrzymał odpowiedź, z której wynikało, że Berlin chce sprawę rozwiązać w sposób wspaniałomyślny, by uspokoić sytuację w Protektoracie, nie odstępując jednak od zasad swej polityki (M. Poloncarz, Ilu Czechów osadzono w KL Auschwitz?, „Zeszyty Oświęcimskie” nr 25, Oświęcim 2009, s. 30). Część czeskich więźniów została przeniesiona z Auschwitz do innych obozów koncentracyjnych i więzień, a Himmler podjął decyzję, żeby odtąd czeskich więźniów politycznych kierować nie do Auschwitz, ale do KL Buchenwald, KL Dachau i KL Sachsenhausen oraz więzień na terenie Rzeszy celem ich rozproszenia.

To zapewne była główna przyczyna stopniowego zmniejszania się liczby czeskich więźniów kierowanych do Auschwitz w drugiej połowie 1943 roku oraz radykalnego spadku tej liczby w roku następnym. W 1944 roku w 13 transportach bezpośrednich z Pragi, Terezina i Mírova skierowano do tego obozu tylko 53 mężczyzn i 27 kobiet oraz porównywalną liczbę w transportach zbiorowych. Była jednakże jeszcze jedna przyczyna tak znaczącego spadku deportacji Czechów do Auschwitz w przedostatnim roku wojny. Z początkiem 1944 roku wstrzymano na większą skalę także deportację Polaków do tego obozu. Stało się to na skutek zarządzenia władz SS z 24 grudnia 1943 roku, na mocy którego KL Auschwitz i KL Lublin (Majdanek) zostały zamknięte dla więźniów narodowości polskiej. Miejscem deportacji Polaków miał być odtąd głównie KL Gross-Rosen. W KL Auschwitz i KL Lublin hitlerowcy chcieli natomiast skoncentrować wyłącznie zagładę Żydów, co istotnie nastąpiło w 1944 roku w ramach tzw. akcji węgierskiej. Przypuszczalnie zatem praktykę stosowaną wobec Polaków zastosowano również w tym wypadku wobec Czechów. Zarządzenie z grudnia 1943 roku nie było jednak w pełni respektowane i do KL Auschwitz przybywały w 1944 roku – choć w mniejszej niż dotychczas ilości – zarówno transporty Polaków (wyjątkiem nieprzewidzianym przez Niemców były liczne transporty z Powstania Warszawskiego) jak i więźniów innych niż Żydzi narodowości, w tym Czechów.

Według danych polskiej konspiracji więźniarskiej 21 sierpnia 1944 roku przebywało w Auschwitz 1171 więźniów-Czechów (249 w obozie macierzystym Auschwitz I, 175 w obozie Birkenau-Auschwitz II i 747 w podobozach-Auschwitz III) oraz 247 więźniarek-Czeszek (w obozie kobiecym w Birkenau). Tego dnia stan obozu wynosił 104 878 więźniów i więźniarek.

Procedurę deportacji do KL Auschwitz przeciętnego czeskiego więźnia politycznego można prześledzić na przykładzie Vladimíra Zdeníka – ślusarza z miejscowości Radkov koło Ołomuńca. Został on aresztowany 25 kwietnia 1940 roku i wkrótce po aresztowaniu przyznał się, że za 1 koronę kupił konspiracyjną gazetę komunistyczną Rudé Právo, którą potem zniszczył. 10 lipca 1941 roku został skazany przez sąd we Wrocławiu wraz z dwoma innymi Czechami za zdradę stanu na dwa lata pozbawienia wolności. Sąd zaliczył im na poczet kary areszt śledczy i formalnie powinni zostać zwolnieni. Jednakże tego samego dnia władze sądowe przekazały ich w ręce placówki gestapo w Brnie celem zadecydowania o ich dalszym losie. Gestapo w Brnie wystąpiło do RSHA z wnioskiem o tzw. areszt ochronny (Schutzhaft) dla całej trójki, czyli bezterminowe osadzenie ich w obozie koncentracyjnym. Należy podkreślić, że była to praktyka powszechnie stosowana także na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy wobec osób skazanych za przestępstwa polityczne lub za naruszenie ustawodawstwa okupacyjnego na kary powyżej 9 miesięcy pozbawienia wolności. Osoby takie po odbyciu kary były przekazywane w ręce gestapo i deportowane do obozów koncentracyjnych na czas nieokreślony. Odpowiedź pozytywna z RSHA w sprawie osadzenia Zdeníka w obozie przyszła 5 marca 1942 roku. Już następnego dnia – 6 marca – deportowano go do Auschwitz, gdzie otrzymał numer obozowy 26486. Zginął po trzech tygodniach – 27 marca 1942 roku – w wieku 38 lat. Według oficjalnego zawiadomienia władz obozowych dla gestapo w Brnie, przyczyną jego śmierci miały być grypa i osłabienie organizmu (Körperschwäche).

Analizując przekrój społeczno-polityczny czeskich więźniów w Auschwitz należy zwrócić uwagę, że w obozie tym osadzono część rodzin czeskich polityków przebywających na emigracji. W różnych obozach koncentracyjnych znalazło się 12 krewnych prezydenta Czechosłowacji na uchodźstwie Edvarda Beneša (1884-1948). Spośród nich w Auschwitz zginęły: Marie Benešová, Jaromila Krajcová, Emilie Kubátová i Anastázie Vlčková. Latem 1942 roku aresztowano żonę i córkę ministra rządu czechosłowackiego na uchodźstwie Jaromíra Nečasa (1888-1945). Zostały one deportowane do Auschwitz w transporcie z 18 września 1942 roku. Obie zginęły w obozie: matka 29 października 1942 roku, a 18-letnia Věra Nečasová 14 stycznia 1943 roku. W tym samym transporcie z 18 września 1942 roku deportowano też pięciu krewnych ministra rządu czechosłowackiego na uchodźstwie Františka Němca (1898-1963). Wszyscy zginęli, w tym: żona Jiřina Němcová, córka Alena, matka Anna, i siostra Marie Knejpová. Również w transporcie z 18 września 1942 roku deportowano matkę członka Czechosłowackiej Rady Państwa w Londynie Bohumila Laušmana (1903-1963) – Rudolfinę Laušmanovą, która zginęła 11 grudnia 1942 roku.

Wielu wybitnych przedstawicieli czeskich elit znalazło się wśród sokolników, którzy byli najliczniejszą grupą członków czeskich konspiratorów osadzonych w Auschwitz. W obozie oświęcimskim zginęli m.in.: Stanislav Bukovský (1889-1942), lekarz i działacz sportowy, w latach 1932-1939 starosta Czechosłowackiego Stowarzyszenia „Sokół”, a od października do grudnia 1938 roku minister bez teki w rządzie gen. Jana Syrovego; Bedřich Jenšowský (1889-1942), dyrektor Archiwum Ziemi Czeskiej, czołowy działacz „Sokoła”; Miloslav Broft (1894-1942), nauczyciel historii realnego gimnazjum w Roudnicy nad Łabą, sekretarz Dzielnicy Podřipskiej „Sokoła”; Ladislav Moulik (1892-1942), członek zarządu głównego organizacji męskiej „Sokoła”; Bohuslav Horák (1877-1942), dyrektor publicznego gimnazjum realnego w Rokycanach, starosta Dzielnicy Rokycanovej „Sokoła”; Jan Pelikán (1882-1942), publicysta, od 1931 roku redaktor naczelny Biuletynu Sokolskiego i współautor Zarysu historii ruchu sokolskiego 1889-1912; oraz Vilém Havlásek (1890-1942), nauczyciel i starosta „Sokoła” w miejscowości Radvanice k. Ostrawy.

Stanislav Bukovský. Fot. Wikipedia

Do wybitnych działaczy sokolskich osadzonych w Auschwitz należał również prawnik Karel Stránský (1898-1978), więzień nr 25625. Już wkrótce po przybyciu do obozu 15 stycznia 1942 roku nawiązał on współpracę z Witoldem Pileckim (1901-1948), twórcą polskiej konspiracji wojskowej w KL Auschwitz (Związek Organizacji Wojskowej). Stránský został zwolniony z obozu 2 czerwca 1942 roku w grupie 33 ciężko chorych więźniów-Czechów. Pomocy w uzyskaniu tego zwolnienia udzielił mu polski więzień polityczny i członek ZOW, lekarz Władysław Dering (1903-1966). Po wojnie Stránský stwierdził w swojej relacji: Z pobytu w obozie zachowałem w pamięci wielu, bardzo wielu dobrych i szlachetnych więźniów Polaków.

Karel Stranský, więzień nr 25625. Fot. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau

Dużo czeskich patriotów osadzono w obozie oświęcimskim na skutek Heydrichiády. W Auschwitz zginęli rodzice i rodzeństwo prawosławnego duchownego Vladimira Petřka (1908-1942), który ukrywał w krypcie cerkwi Świętych Cyryla i Metodego w Pradze uczestników zamachu na R. Heydricha. Byli to: Josef Petřek, Marie Petřkova-Peřinova, Milada Petřkova i Jaroslav Petřek. W styczniu 1943 roku deportowano do Auschwitz członków organizacji konspiracyjnej pracowników szpitala psychiatrycznego w Pradze-Bochnicach, spośród których zginęli m.in.: Antonín Plachý, Josef Matějka, Jan Matějček, Jan Nosil i Bohumil Vlasák. W ramach Heydrichiády aresztowano podczas lekcji 20 czerwca 1942 roku uczniów dwóch klas gimnazjum i drugiej klasy technikum w miejscowości Roudnice nad Łabą. Dziewięciu spośród nich zginęło w Auschwitz.

Wśród czeskich więźniów nie zabrakło również przedstawicieli czeskich partii politycznych, głównie lewicowych, oraz przedstawicieli elity intelektualnej. Spośród działaczy czeskiej socjaldemokracji w Auschwitz zginęli m.in.: Karel Brožik (1881-1942), przewodniczący Związku Górników i poseł, Jan Koudelka (1889-1942), poseł socjaldemokracji i twórca jej programu rolnego, oraz Josef Nosek (1873-1942), wiceprezes Państwowego Funduszu Ziemi i członek prezydium Czechosłowackiej Partii Socjaldemokratycznej. Licznie osadzano w Auschwitz także członków Komunistycznej Partii Czechosłowacji, Narodowego Ruchu Młodzieży Pracującej, Narodowo-Rewolucyjnego Komitetu Inteligencji, lewicowej organizacji „Přehledy” i grupy konspiracyjnej Otakara Weisla. Z grona tych organizacji zginęli m.in.: Bedřich Boršek, Josef Jelínek, Miloslav Koča, Anežka Kočova, Elza-Zina Korčákova, Eugen Lebovič, Miloš Nedvěd, Bedřich Václavek i Jan Vysočil.

Więźniarką Auschwitz była Anežka Stratilová (1883-1945) – teściowa gen. Ludvíka Svobody (1895-1979), dowódcy I. Czechosłowackiego Korpusu Armijnego na froncie wschodnim i późniejszego prezydenta socjalistycznej Czechosłowacji. Aresztowana została w listopadzie 1941 roku za pomoc spadochroniarzom z ZSRR. Więziono ją w KL Ravensbrück, od lutego 1944 roku w KL Auschwitz i od stycznia 1945 roku ponownie w KL Ravensbrück, gdzie została zamordowana 30 marca 1945 roku.

Życie w Auschwitz tracili też czescy intelektualiści. Jednym z nich był František Kocourek (1902-1942), dziennikarz, publicysta i pisarz. 15 marca 1939 roku wezwał on przez radio do stawienia oporu wkraczającym do Czech wojskom niemieckim. Aresztowano go 11 czerwca 1941 roku. Przed deportacją do Auschwitz więziony był w Małej Twierdzy w Terezinie. Zginął w obozie 13 maja 1942 roku. Jaroslav Král (1883-1942) był znanym malarzem reprezentującym lewicowy nurt życia kulturalnego w międzywojennym Brnie. Aresztowany został 29 marca 1941 roku. Mimo uniewinnienia przez sąd we Wrocławiu, przekazano go w ręce gestapo. Do Auschwitz trafił w transporcie z 6 marca 1942 roku, a zginął już po dwóch tygodniach – 22 marca. Jaroslav Maria Mayer (1870-1942) był adwokatem, wybitnym pisarzem, dramaturgiem i eseistą. Aresztowano go 20 czerwca 1942 roku w Taborze podczas Heydrichiády i osadzono w Małej Twierdzy. Śmierć w Auschwitz znalazł 3 listopada 1942 roku.

Odrębną grupę czeskich więźniów Auschwitz stanowili duchowni chrześcijańscy oraz Świadkowie Jehowy. Śmierć w Auschwitz stała się udziałem wielu duchownych katolickich z Czech. Byli wśród nich m.in.: Jan Čihal – wikary w Bučovicach koło Brna, Alois Šebela – proboszcz w Opavie-Jaktaři i kierownik spółdzielni „Unitas” w Kromieryżu, czy Jaroslav Šumšal – wicesuperior seminarium duchownego w Ołomuńcu. Ksiądz Jan Pavel Souček – opat klasztoru norbertanów w miejscowości Nová Říše na Morawach – został aresztowany 29 maja 1942 roku wraz z dziesięcioma członkami zakonu na podstawie donosu, że popiera zamach na R. Heydricha. Do Auschwitz deportowano go razem z siedmioma innymi zakonnikami 16 stycznia 1943 roku w transporcie 149 więźniów politycznych z więzienia w Akademikach Kounica w Brnie. Zginał w obozie już 28 stycznia 1943 roku. Ksiądz dr Antonín Bořek-Dohalský (1889-1942) – z pochodzenia arystokrata, kanclerz arcybiskupstwa w Pradze i kanonik kapituły metropolitarnej św. Víta, członek antyniemieckiego ruchu oporu – został aresztowany 5 czerwca 1942 roku podczas drugiego stanu wyjątkowego (Heydrichiáda). Uwięziono go w Małej Twierdzy, skąd trafił do Auschwitz, gdzie 3 września 1942 roku został zastrzelony przez esesmana podczas pracy przy osuszaniu bagien. Ksiądz Václav Aleš Bouz – wikary w miejscowości Třeboň w południowych Czechach – został aresztowany w związku z treścią kazań 9 stycznia 1943 roku przez placówkę gestapo w Czeskich Budziejowicach. 2 kwietnia 1943 roku zginął w Auschwitz. Ksiądz Jaroslav Bend był duchownym Czechosłowackiego Kościoła Husyckiego (Církev československá husitská, CČSH). Jego kazania nacechowane były antyhitleryzmem i patriotyzmem. W jednym z kazań nazwał Hitlera „krwiożerczą bestią”, za co aresztowano go 14 stycznia 1943 roku. W Auschwitz zginął 16 października 1943 roku.

Na mocy rozporządzenia zastępcy protektora Rzeszy w Czechach i Morawach, Konstantina von Neuratha, z 3 września 1941 roku uległo rozwiązaniu Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego. Rozporządzenie to stało się podstawą do prześladowań Świadków Jehowy w Protektoracie Czech i Moraw. Do Auschwitz deportowano ich w transportach tzw. więźniów aspołecznych w kwietniu 1942 i wrześniu 1943 roku.

Czescy więźniowie osadzeni w Auschwitz – tak jak i inni więźniowie – podejmowali ucieczki z obozu oraz uczestniczyli w nielegalnej działalności konspiracyjnej i byli z tego powodu ofiarami różnych kar obozowych, w tym egzekucji pod Ścianą Śmierci. Wśród 26 więźniów powieszonych 6 grudnia 1943 roku w podobozie oświęcimskim Neu-Dachs w Jaworznie za przygotowywanie ucieczki znajdowało się 17 Polaków, 8 Czechów i 1 czeski Żyd. Największa egzekucja czeskich więźniów pod Ścianą Śmierci na dziedzińcu bloku 11 w obozie macierzystym Auschwitz I odbyła się 25 czerwca 1942 roku. Rozstrzelano wówczas 40 więźniów: 18 Czechów przybyłych w transporcie z Pragi 20 maja 1942 roku oraz 22 Polaków przybyłych m.in. w transporcie z Katowic 23 czerwca 1942 roku.

Ogółem szacunkowa liczba obywateli przedwojennej Czechosłowacji (w przeważającej większości Czechów, ale także Żydów, Cyganów, Polaków i Niemców) osadzonych w KL Auschwitz, a niebędących ofiarami prześladowań na tle rasowym, wynosi od 8300 do 9000 mężczyzn i od 1750 do 1800 kobiet. Ponad połowa z nich – co najmniej 4354 mężczyzn i 964 kobiety – zginęła w obozie lub podczas jego ewakuacji w styczniu 1945 roku. Do innych obozów koncentracyjnych przeniesiono co najmniej 2558 więźniów i 313 więźniarek czeskich. Wyzwolenia w Auschwitz 27 stycznia 1945 roku doczekało 162 więźniów czeskich, w tym 116 mężczyzn i 46 kobiet. Widoczny od 1943 roku spadek śmiertelności czeskich więźniów spowodowany został wyłącznie przez przeniesienia z KL Auschwitz do innych obozów i więzień. Podane wyżej liczby nie są pełne, ponieważ do dzisiaj nie podjęto szerszych badań nad deportacją do Auschwitz Czechów z Kraju Sudeckiego (Sudetenland) i pozostałych ziem czeskich wcielonych do Rzeszy w 1938 roku. Jednakże obecna wiedza na temat deportacji Czechów do Auschwitz pozwala twierdzić, że – jak pisze Marek Poloncarz – niemieckie plany dotyczące ziem przedmonachijskiej Czechosłowacji liczyły się ze stopniową zagładą jej ludności, a KL Auschwitz był jednym z narzędzi tej zagłady.

Peter Čornej, Jiří Pokorný, Dějiny českých zemí do roku 2004 ve zkratce, Praha 2004.

Adam Cyra, Ochotnik do Auschwitz. Witold Pilecki 1901-1948, Oświęcim 2000.

Danuta Czech, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992.

Wacław Długoborski, Franciszek Piper (red.), Auschwitz 1940-1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, Oświęcim 1995, t. I-V.

Jan Gebhart, Jan Kuklík, Dramatické i všední dny protektorátu, Praha 1996.

Roman Heck, Marian Orzechowski, Historia Czechosłowacji, Warszawa-Wrocław 1969.

František Kroc; Jindřich Jirásek, Jména zkropená krví: Václav Mařík, Josef Česák, Miloslav Koča, Anežka Kočová, Plzeň 1982.

Marek Poloncarz, Ilu Czechów osadzono w KL Auschwitz?, „Zeszyty Oświęcimskie” nr 25, Oświęcim 2009, s. 7-59.

Jan Boris Uhlíř, Jan Kaplan, Praha ve stínu hákového kříže, Praha 2005.

Zbyněk Válka, Brno pod hákovým křížem, Olomuc 2004.

Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, różne zespoły i materiały archiwalne.

„Myśl Polska” nr 5-6 (1968/69), 2-9.02.2014, s. 6-7 (I); nr 7-8 (1970/71), 16-23.02.2104, s. 6-7 (II)

Bohdan Piętka

Oświęcim, styczeń 2014 r.